Алтан хараацай

Алтан хараацай нисэхийг би харах дуртай. Тэнгэр цэлмэг, салхи тогтуун, нар тунгалаг байвал тэд өдөржин нисдэг юм. Тэдний нисэх нь бусад шувуудынхаас огт ондоо, ер бусын, далд нууцлаг. Хаа нэгтээгээс дүүлэн нисч, хэнгэрт гараад тэрүүхэндээ тойрон эргэн, шумбан сэлэн, сүлжилдэн ниснэ. Нисэх нь тэдний цэнгэл. Тэд нисэн цэнгэхийн тулд л агаарт гардаг. Тэнгэр сайхан байгаа нь тэдэнд жаргал. Жаргал гэдэг ямагт одоо цаг гэдгийг тэд их эрт ухаарсан мэт, ерөөсөө тэгж боддог мэт. 

Тийм ч байх. Хараацай ухаантай. Тэдэнд

өнөөдрийн хоол, унд л хэрэгтэй, илүү юм хэрэггүй. Илүүг нөөцлөх, маргааш, нөгөөдөрт тавих зан тэдэнд үгүй. Хурааж, хуримтлуулсан юм ч тэдэнд байхгүй. Тэд хоосон. Тэгсэн хэрнээ биднээс илүү жаргалтай, биднээс илүү эрх чөлөөтэй. Хараацайн энэ их жаргал, энэ их эрх чөлөөг харахаар хүн шувуунаас юу ч сураагүй юм байна гэж надад бодогддог юм. Хүн ер нь сүүлийн зуунуудад ямар ч амьтан, ургамал, мод, чулуу, гол уснаас сурахаа больжээ. Байгалийг оршихуй хийгээд танин мэдэх эрдэм ухааны үндэс язгуур хэмээн үзэхээ больж, зөвхөн өөрсдөөсөө сурч, өөрсдийгөө дууриаж, бие биесээ даган хошуурч явдаг өрөвдмөөр амьтас болжээ. Ядаж л хараацай шиг цэнгэж чадах чадвар хүмүүн бидэнд алга. Хүн ер нь жаргал, цэнгэл гэдгийг мэддэг гэж үү. Юу л бол. Хүний энэхүү жаргаж, цэнгэж чадахгүй байгаагийн гол шалтгаан нь хайр дурлал гэдгийг мэддэггүйтэй холбоотой. Хайр гэж хүний ойлгож байгаа ойлголт дэндүү хүнд, албархуу, зорилго бүхий ойлголт. Хэн нэгэнд дурлаж, түүний хойноос тэмүүлнэ гэдэг нь ердөө л ийм сайхан юм бусдад бус, надад байгаасай гэсэн хүсэл. Энийг би ямар ч үнээр хамаагүй авч, өөрийн болгох ёстой гэсэн эзэмшихийн хүсэл. Өөрөөр хэлбэл хэрэгцээ. Гэтэл алтан хараацайнх огт өөр. Хайр гэдэг хараацайнхаар цэнгэл. Хосоороо тэнгэрт наадахуй. Нисэн цэнгэж тоглохуй. Тоглох гэгчийн гайхамшиг нь хоёул адил тэгш жаргадагт оршино. Хүмүүн бид эртийн эрт, үлгэр домгийн цагт биеэсээ гэрэл цацруулан нисдэг байсан юм гэнэ лээ. Хэрвээ бид тэр цагийнх шигээ нисдэг байсансан бол одоогийнхоосоо огт өөрөөр хайрлаж, дурлах байсан. Зөвхөн хайр дурлал ч бус хүсэл мөрөөдөл, жаргал цэнгэл маань ч огт өөр байх байсан. Наад зах нь л гэхэд нислэгээрээ орчлон ертөнцийн тигийг тэнгэрт зурж наадахгүй юу. Хараацай тэгдэг юм. Тойрог татах мэт дугуйран нисч, ертөнцийн тигийг агаарт зурж тоглодог юм. Заримдаа олуулаа… Заримдаа хосоороо… Заримдаа ганцаараа… Том, жижиг янз бүрийн тигнүүд… Хараацай нисэхийг харах бүр ухаан санаа ариусах шиг болж, улам улам баясан ширтэхэд хүргэдэг юм. Дүүлэн нисч тэнгэрт гарсан хойноо тал, талаасаа нийлэн олуулаа болж, хөхрөлдөн гүйлдэх хүүхдүүд мэт тоглон наадна. Инээд алдан нисч байгаа мэт харагдах нь гэгээн, ариун амьтан бүхэн адилхан байх юм даа хэмээн өөрийн эрхгүй бодогдуулна. Тэгснээ гэнэт цацсан будаа шиг тал, тал тийшээ бутран, ганц хоёроороо болон ниснэ. Зарим нь бүр гав ганцаархнаа тэртээ дээш, огторгуйн гүн рүү хөөрөн нисч, бүргэдийн өндөрт хүрч буй харагддаг. Ямар их зориг, ямар их эрх чөлөө вэ. Тийм өндөрт хүрнэ гэдэг бурханд дөтөлж буйн л шинж. Бурхан тэнгэрт биднээс илүү дөтөлдөг учраас идэш, хоол хураахын шунал байхгүй байгаа нь тэр. Тэд бусдыг даган нисдэггүй. Тэд эрх чөлөөтэй. Эрх чөлөө гэж юу болохыг алтан хараацайн нислэгээс харж болно. Тэдэнд айх айдас байхгүй байгааг нь ч олж харж болно. Юунаас ч айх айдасгүй байна гэдэг эрх чөлөөтэй байгаагийн нэг шинж гэдгийг ч мөн ухаарч болно. Хөвөн, хөөрөн агаарт тогтон байснаа гэнэт далавчаа хурдан хурдан, мярас мярас дэвэн, урагш нисэх нь инээд алдах мэт санагдана. Ингэж санагддаг учраас тэнгэрт тоглон наадаж байгаа алтан хараацай надад сайхан харагддаг. Алтан хараацай шиг сайхан нисдэг жигүүртэн байхгүй юм шиг санагддаг юм. Магадгүй, энэ бол сайхныг бүтээж байгаа нэг хэлбэр ч байж мэднэ. Алив юмны сайхан нь түүний сайхан хийгээд, түүнийг сайхан хэмээн үнэлж байгаа үнэлэмж хоёрын цогц. Тийм учраас алтан хараацайн нислэг сайхан байгаа хэрэг. Хараацайн нислэгийн сайхныг мэдэрч, ямар сайхан юм хэмээн бахдан харсныхаа ачаар би түүнд буй, урьд өмнө огт олж харж байгаагүй сайхан зүйл болох далавчных нь цагаан өнгөний гялбааг олж харсан юм. Магадгүй, шижиртэх энэ алтан туяа,

мөнгөрөх цагаан гялбааг нь нар түүнд өгсөн ч байж мэднэ. Дэлхий дээр долоон нар гарч, ган гачиг, зовлон гамшиг нэрмэсэнд Эрхий мэргэн гэгч баатар долоон нарыг бүгдийг нь нэг, нэгээр нь харван устгана хэмээн ам гарч, захаас нь эхлэн харван үгүй болгосоор сүүлчийн ганц нарыг харвахаар онилон шагайж, сумаа тавих яг тэр агшинд алтан хараацай харваачийн өмнүүр нисэн нарыг халхалсанд Эрхий мэргэний харвасан сум хараацайн сүүлийг онох тэр агшинд нар уулын цаагуур орж амжсанаар хараацай сүүлчийн ганц нарыг аварсан хэмээн эртний домог өгүүлдэг. Энэ домогт хүний тэнэглэл, хараацайн ухаан хоёр зэрэгцэн гарч ирж байна. Туйлшрал гэдэг хүнийг ямагт дагаж явдаг тэнэглэл. Туйлширсны гай л хүнийг сүүлчийн ганц нар руу сумаа онилоход хүргэсэн хэрэг. Туйлширсныхаа гайгаар хүмүүн бид ямар их зовлон амсдаг билээ дээ. Ер нь ухаажина гэдэг туйлшралаасаа ангижрахын нэр юм даа. Алтан хараацай нарыг ингэж аварсныхаа ач буянаар тийм сайхан шижир туяат далавч, мөнгөн гялбаатай болсон байх хэмээн бодогдоно. Харин хүн түүнд юу өгсөн юм бол. Хараацай хүнд мартагдашгүй буян болсон шүү дээ. Ертөнц дээрх амьтдын махан дотроос хамгийн амттай нь хүний мах гэж хангарьдад хэлэх гэж явсан хэдгэний хэлийг сугалж, хэлэх аргагүй болгож, хүмүүн төрөлтнийг аварсан шүү дээ. Бид бусдын ачийг мартсаар л байх гэж үү… Би алтан хараацайн нисэхийг өдөр бүр харах дуртай. Чингэх нь надад баяр баясгалан авчраад зогсдоггүй, ухаарлыг бас авчирдаг юм. Тэнгэрт өдөржин цэнгэн жаргах боловч түүний цэнгэлээс ямар ч ул мөр үл хоцорно. Энэ юутай гайхамшиг. Хүмүүн бидний жаргал, цэнгэлийн дараа удтал арилахгүй ул мөр үлддэгээр үл барам, заримдаа аюумшигт эмгэнэл, зовлон зүдүүр үлддэг нь юутай гаслан. Өөрийн ул мөрийг үлдээх гэж хүснэ гэдэг ертөнцийн амьдралд шунаж байгаа шунал л юм даа. Мөнхрөх гэж байхгүй гэдгийг бүх амьтад мэддэг байхад ганцхан хүмүүн бид л мөнхрөх гэж мунхраад байгаа юм биш үү. Ингэхэд алтан хараацай яах гэж нислэгээрээ ертөнцийн тигийг тэнгэрт зурдаг байна аа. Өөр дүрс зураглан нисч болох шүү дээ. Заавал тойрог татах мэт нисдэгийн учир юун. Ертөнцтэй зохицон амьдарч байгаагийнх нь илэрхийлэл юм болов уу. Бүх амьтдын явдал, зам мөр нь тойрог байдаг юм биш байгаа. Тойрог гэдэг чинь гарагэрхсийн хэлбэр төдийгүй, хорвоо ертөнцийн эхлэл төгсгөлгүйн утга. Эхлэл төгсгөлгүй гэдэг бүх л үзэгдэл, юмсын оршихуйн утга. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ гэвэл жаргал гэж үгүй, зовлон гэж үгүй гэсэн үг. Жаргал үгүй, зовлон үгүй гэдэг чинь хүмүүн бидний эрээд байгаа амар амгалан бус уу. Эхлэлгүй, төгсгөлгүй гэдэг чинь бидний эрээд байгаа үнэн бус уу. Хэрэв тийм бол үнэн гэдэг чинь тойрог. Тойрог болохоороо нэгэн цэг дээрээс гарч, дугуйран явсаар, буцаад мөнөөх цэг дээрээ очно гэсэн үг. Үнэнийг эрэн өөрөөсөө гарч, өрөөл бусдын дундуур үнэнийг хайн бэдэрсээр эцсийн эцэст өөр дээрээ буцаж очно гэсэн үг. Тэгэхээр үнэн гэдэг чинь “Би”. Үнэнийг эрнэ гэдэг чинь өөрийгөө эрнэ гэсэн үг. Тийм юм бол яагаад бид газар дээр тойрог зурж болохгүй гэж. Энэ чинь зөвхөн бидний сэтгэлээс л шалтгаалах зүйл биш гэж үү….Хараацай ниснэ. Алтан хараацайн нисэхийг би харах дуртай.

2006 он

Төрийн шагналт зохиолч Дармын Батбаяр 

Д.Нацагдоржийн мэндэлсэний 100 жилийн ойн нэрэмжит богино өгүүллэгийн “Шувуун саарал” наадмын Тэргүүн байрын шагналт өгүүллэг